کودک استثنایی

کودک استثنایی کیست؟

پیش از هر چیز باید بدانیم کودک استثنایی کیست. کودک استثنایی اول یک کودک است (انسانی با همه خصوصیات و صفات یک انسان) و بعد کودکی است با تفاوت‌های خاص. عبارت «کودک استثنایی» به کودکانی اطلاق می‌شود که از نظر هوشی، جسمی، روانی و اجتماعی به میزان قابل توجهی نسبت به دیگر همسالان خود متفاوت هستند. این تفاوت به گونه‌ای است که کودک نمی‌تواند به نحو مطلوبی از برنامه‌های آموزش و پرورش عادی استفاده کند و نیازمند توجه ویژه است.

از نظر آموزشی، تنها زمانی می‌توان واژه استثنایی را به کار برد که ناگزیر باشیم برنامه‌های آموزشی را برای کودک تغییر دهیم. این تفاوت می‌تواند شامل ناتوانی در یادگیری از راه‌های سنتی باشد و یا برعکس، شامل کودکانی با استعدادهای درخشان که کلاس‌های عادی برایشان خسته‌کننده است.

طبقه بندی کودکان استثنایی و هفت گروه اصلی

طبقه بندی کودکان استثنایی امری دشوار و چندوجهی است، اما برای ارائه خدمات آموزشی و درمانی ضروری است. به طور کلی این کودکان در سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:

• کودکانی با مشکلات موروثی و مادرزادی (مانند سندروم داون).
• کودکانی که با ابزارهای تشخیصی شناسایی می‌شوند (مانند اختلالات غدد).
• کودکانی که نقص آن‌ها در طی رشد معلوم می‌شود (مانند فلج مغزی).

در سیستم آموزشی، هفت گروه کودکان استثنایی به عنوان زیرمجموعه اصلی آموزش و پرورش استثنایی شناخته می‌شوند که شامل موارد زیر هستند:

1. آسیب دیده ذهنی (آهسته گام): کودکانی که بهره هوشی پایین‌تری دارند.
2. آسیب دیده شنوایی: شامل ناشنوایان و کم‌شنوایان.
3. آسیب دیده بینایی: شامل نابینایان و کم‌بینایان.
4. اختلال طیف اتیسم: کودکانی با مشکلات ارتباطی و رفتاری خاص.
5. معلولیت جسمی – حرکتی: مشکلات فیزیکی که مانع حرکت عادی می‌شود.
6. چند معلولیتی: کودکانی که همزمان دارای چند ناتوانی هستند (مثلاً نابینایی و ناشنوایی).
7. اختلالات یادگیری (LD): کودکانی که در یادگیری مشکل دارند اما هوش عادی دارند.

مشکلات کودکان استثنایی و بیماری‌های شایع

مشکلات کودکان استثنایی طیف وسیعی را در بر می‌گیرد. این مشکلات می‌تواند ناشی از تفاوت‌های هوشی، ارتباطی، حسی، رفتاری و یا جسمانی باشد. اصطلاحاتی مانند نقص، ناتوانی و اختلال هر کدام معانی خاص خود را دارند. برای مثال، اختلالات کودکان استثنایی به کاهش یا از دست دادن عملکرد اشاره دارد (مانند فلج بودن)، در حالی که ناتوانی زمانی رخ می‌دهد که این اختلال مانع تعامل فرد با محیط شود.

برخی از بیماری های کودکان استثنایی ریشه پزشکی و بالینی دارند، مانند:

• فلج مغزی
• هیدروسفالی
• اختلالات غدد مترشحه
• مشکلات قلبی مادرزادی

همچنین گروه‌هایی مانند کودکان دارای اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)، کودکان مرزی (دیرآموز)، و کودکان دارای اختلالات اضطرابی و خلقی نیز در دسته فراگیرسازی قرار می‌گیرند که نیازمند حمایت‌های روانشناختی هستند.

علائم کودکان استثنایی و هشدارهای اولیه

شناسایی زودهنگام علائم کودکان استثنایی می‌تواند در روند درمان و آموزش بسیار موثر باشد. کودکانی که در بدو تولد یا حین رشد دچار مشکلات رشدی می‌شوند، اصطلاحاً «در معرض خطر» نامیده می‌شوند. برخی از علائم هشدار دهنده عبارتند از:

• تاخیر در گفتار نسبت به همسالان.
• مشکل در مهارت‌های حرکتی و هماهنگی بدن.
• عدم توانایی در برقراری ارتباط چشمی یا اجتماعی.
• مشکلات شدید در یادگیری مفاهیم پایه.

اختلال یادگیری در کودکان کم توان ذهنی و تفاوت آن با LD

یکی از مباحث پیچیده، تفکیک ناتوانی‌های یادگیری خاص از کم‌توانی ذهنی است. اختلال یادگیری در کودکان کم توان ذهنی موضوعی است که نیاز به دقت دارد.
به طور کلی، کم توانی ذهنی (Intellectual Disability) به هوش پایین‌تر از حد متوسط اطلاق می‌شود که در آن کودک مهارت‌های کافی برای زندگی روزمره را ندارد و یادگیری او در تمام زمینه‌ها کند است.

اما اختلال یادگیری (Learning Disorder) در کودکانی رخ می‌دهد که هوش عادی یا حتی بالاتر دارند، اما در یک زمینه خاص (مثل خواندن یا ریاضی) دچار مشکل هستند. با این حال، کودکان کم توان ذهنی نیز با مشکلات یادگیری گسترده‌ای روبرو هستند.

ویژگی‌های کودکان دارای اختلال یادگیری:

• بهره هوشی عادی یا بالاتر دارند.
• حواس بینایی و شنوایی سالمی دارند.
• ممکن است دچار پرخاشگری، انزوا یا عدم هماهنگی حرکتی باشند.
• پیشرفت آموزشی آن‌ها کمتر از پتانسیل هوشی آن‌هاست.

اگر در تشخیص اینکه فرزند شما دچار اختلال یادگیری است یا کم‌توانی ذهنی، تردید دارید، مراجعه به مرکز مشاوره پرتو آیین برای انجام آزمون‌های هوش و استعدادیابی و دریافت برنامه‌های توانبخشی شناختی توصیه می‌شود.

توصیه‌هایی برای والدین بچه های استثنایی

داشتن بچه های استثنایی چالشی بزرگ برای والدین است. حفظ سلامت روان پدر و مادر برای حمایت از کودک ضروری است. اگر والدین نتوانند احساسات خود را مدیریت کنند، کودک بیشترین آسیب را خواهد دید.

راهکارهای روان سالم برای والدین:

1. پذیرش واقعیت: کودک را همان‌گونه که هست بپذیرید و محدودیت‌های او را قبول کنید.
2. پرهیز از پیش‌داوری: آرزوهای خود را به کودک تحمیل نکنید.
3. شناخت توانایی‌ها: توانمندی‌های کودک را دست کم نگیرید؛ هر کودکی استعدادهایی دارد.
4. مدیریت احساسات: ناامیدی و خشم دشمن پیشرفت کودک است.
5. ایجاد محیط امن: خانه‌ای پر از محبت و امنیت بسازید تا اعتماد به نفس کودک رشد کند.
6. مشارکت در آموزش: روش‌های آموزشی را یاد بگیرید و در خانه اجرا کنید.
7. کمک گرفتن از متخصص: از کمک روانشناسان استثنایی غافل نشوید.